Er det greitt å nesten drukne folk om det kan stogge terror? Filosofen meiner det ikkje er verd prisen og Amnesty seier nei. I organisasjonen sin nyaste kampanjevideo gjennomførast torturmetoden "waterboarding".

Tekst: Kristian Bjørkelo
Publisert: 8.5.2008

Vatn renn i sakte film mot svart bakgrunn til akkompagnementet av elektronisk musikk, i filmen som snart vert vist for britiske kinogjengarar.

Det heile ser ut som ein reklame for reint kjeldevatn, til stemninga brått vert broten då vi følgjer vatnet til sitt endemål; munn og nase til offeret for simulert drukning, såkalla «waterboarding». Ein metode nytta av amerikanske myndigheiter i den pågåande krigen mot terror.

"Waterboarding" har historisk sett vore rekna som tortur, men myndigheitene i USA har gjort forsøk på å omdefinere dette og andre teknikkar til akseptable avhørsmetodar.

Dette har vekt reaksjonar frå fleire hald, og med sin siste kampanjevideo i nettaksjonen Unsubscribe Me freistar Amnesty å vekke folk til å ta klart avstand frå dette.

"Moderat press" eller tortur
Representantar for amerikanske myndigheiter har argumentert for at «waterboarding» og andre tilsvarande metodar ikkje er tortur, men moderat press eller liknande. Dette aksepterer ikkje menneskerettsorganisasjonen Amnesty International.

- Amnesty oppfordrar menneske til å gjere det klart for myndigheiter i USA, Storbritannia og andre land at dei ikkje godtek at menneskerettene vert brotne for å bekjempe terrorisme, fortel Gerald Kador Folkvord, fagansvarleg for Kina og krigen mot terror i Amnesty Noreg.

Videoen av "waterboarding" vart laga i samarbeid med ein torturekspert som har trent amerikanske soldatar i å halde ut tortur, og har som mål å vekke folk til realitetane av metodane som vert nytta.

Amnesty sin video "Waterboarding"

- Videoen skal gjere tydeleg kor grusom og umenneskeleg denne metoden er, slik at det ikkje kan vere noko tvil om at dette er tortur. Filmen har som mål å ryste folk og gjere dei sinte, utan å vere spekulativ, forklarar Folkvord til Fritanke.no. Han karakteriserer forsøk på å omdefinere denne type avhørsmetodar som tull;

- Tortur er alltid uakseptabelt, alltid, og under alle omstende, forbode av internasjonal lov. I mange tilfelle er det heller ikkje dei umiddelbart påførte skadane som er verst. Sjølv om ein torturmetode som "waterboarding" ikkje påfører umiddelbar fysisk skade, kan den valde svært alvorlege og langvarige mentale lidingar, særleg om den vert nytta i kombinasjon med andre former for tortur.

Folkvord understrekar at torturforbodet er ein av dei få menneskerettsreglane som det i følgje internasjonal lov ikkje finnast unntak for, sjølv ikkje i ekstreme situasjonar.

Umoralsk og brutaliserande

- Dei fleste moralfilosofar vil meine at å bruke tortur er ekstremt - og forkasteleg, fortel Truls Wyller, filosof ved NTNU i Trondheim.

- Det er eit stjernedøme på korleis man gjer eit menneske til eit middel for å oppnå eit mål.

Henrik Syse, forskar ved International Peace Research Institute, Oslo (PRIO), er samd i at tortur er uforsvarleg, og meiner at det er både moralske og praktiske grunner til at tortur ikkje må nyttast.

- Man senkar terskelen for bruk av tortur hjå båe partar i konflikten, òg mot våre eigne styrkar. Det er samstundes brutaliserande overfor våre egne styrkar å beordre dei til å utsette andre for tortur.

Syse understrekar at bruken av tortur òg vil føre til eit tap av legitimitet.

- Det kan nok tenkjast enkelttilfelle der bruken av tortur er effektivt i å frambringe informasjon, men det vil ikkje vere verdt prisen ein betaler i form av senka terskel for bruk av tortur, brutalisering av våre eigne styrkar og tap av legitimitet.

Forsøk på å forsvare bruk av tortur nyttar seg ofte av ekstreme døme som involverer potensielt millionar av døde, eller torturisten sin eigen familie. Truls Wyller nyttar eit døme frå Tyskland, der tortur gjorde det mogleg for politiet å redde eit kidnappingsoffer, noko som starta ein prinsipiell debatt om temaet.

- Det er likevel ein forskjell på å forstå bruken av valdelege avhøyrsmetodar og tortur i enkeltståande, ekstreme tilfelle, og å nedfelle eit unntak frå forbodet mot slike metodar i loven.

Wyller er klar på at sistnemnde vanskeleg kan verte forsvart moralsk.

Noreg i krigen mot terror
- Norske myndigheiter tar sterk avstand frå ein kvar form for tortur og anna umenneskeleg og nedverdigande behandling av personar, uttalar statssekretær Espen Barth Eide i Forsvarsdepartementet.

- Norske styrkar i Afghanistan og i andre operasjonar har plikt til å rapportere heim ein kvar informasjon om slike forhold, straks dei får kjennskap til dei.

Noreg er ein aktiv part i krigen mot terror, og norske soldatar tenestegjer som ein del av den amerikanskleia koalisjonen i Afghanistan og Irak. Amerikanske myndigheiter si omdefinering av tortur vert difor òg eit viktig spørsmål i ein norsk samanheng. I følgje Folkvord skil USA seg ut "som det landet som har tatt i bruk tortur og mishandling systematisk og i omfattande grad."

- Men òg britiske, danske og sikkert òg soldatar frå fleire andre land har vore innblanda i tortur av anhaldte. I tillegg har de vestlege landa lært seg å sjå den andre vegen når afghanske, russiske, irakiske eller pakistanske tryggleiksstyrkar systematisk torturerer terrormistenkte.

Folkvord er uroleg for at òg norske styrkar vert ein del av denne praksisen.

- Det skummelt å tenkje på kor mykje av den etterretningsinformasjonen norske myndigheiter nyttar som kjem frå CIA og er blitt tvungen fram under tortur.

Norske myndigheiter står på sitt, og statssekretær Espen Barth Eide understrekar at norske styrkar ikkje har måtte forhaldt seg til informasjon som er brakt fram gjennom tortur.

- Vårt prinsipielle syn er at slik informasjon uansett ikkje er påliteleg.

Folkvord gjev uttrykk for at han og Amnesty har tru på at det ikkje er aksept for tortur i det norske forsvaret, verken hjå soldatar eller leiarar.

- Men når det er sagt, er vi særs skuffa over i kor liten grad norske myndigheiter er villege til å hindre at CIA transporterer bortførte terrormistenkte til tortur gjennom norske flyplassar, eller at personar som vert anhaldt av norske ISAF-soldatar vert torturert etter at dei er overlevert til afghanske myndigheiter.

Omdefinering og ansvarsfråskriving
- Språket vil alltid verte omdanna i ein krigssituasjon, fortel Syse.

Han meiner at dette er noko ein må vere veldig obs på. Amnesty reagerer kraftig på at den pågåande krigen mot terror vert nytta som ein unnskyldning til å endre på tydinga av tortur. Folkvord åtvarar på det sterkaste mot å vatne ut torturomgrepet og forbodet mot torturteknikkar;

- Det å relativisere eller undergrave dette absolutte forbodet på noko som helst vis, tyder å opne ei Pandoras eske som snøgt kan kaste menneskeheten si utvikling fleire tiår attende, seier han.

- Det at alle verdas nasjonar har vorte samde om eit felles sett av menneskerettar som gjeld for alle, har vore eit enormt viktig steg i menneskehetens historie, påpeikar Folkvord.

Han meiner at det ikkje kan vere opp til den enkelte soldat å vurdere kva som er moralsk forsvarleg.

- Det er heilt uakseptabelt å krevje av vanlege soldatar eller politifolk, at dei sjølve skal avgjere kor mykje grusomhet dei kan nytte for å oppnå ønska resultat.

Han seier at ei av årsakene til grusomhetane utført i krigen mot terror er at soldatar vert bedt om å tryggje resultat, og gjett frie tøylar til å oppnå dei. Dette vert styrka av at ein frå politisk hald gjer omgrepa diffuse;

- Derfor er det ekstra forkasteleg om dei øvste leiarane i eit land sjølv forsvarer bruken av tortur, slik til dømes den amerikanske presidenten gjer.

Unsubscribe Me

"The Stuff of Life", som den nye videoen frå Amnesty heiter, skal visast som reklame og forfilm i fleire britiske kinoar frå midten av mai.

- Eg trur at videoen får fram kva det dreier seg om på eit grafisk vis, og at den saman med fakta vil bidra til å bevisstgjere folk om tortur, kommenterer Syse til Amnesty sin nye video.

Han tykkjer at Amnesty sitt bidrag i kampen mot tortur er både nyttig og viktig. Amnesty vonar at videoen vil vekke folk til å ta avstand frå at tortur vert utført i deira namn. Dette er konseptet bak den hovudsakleg webbaserte kampanjen Unsubscribe Me. I fjor lanserte Amnesty videoen "Waiting for the guards", der ein såkalla "stress position" vart demonstrert.

No satsar dei på at "The Stuff of Life" vil vekke minst like merksemd. Sjølv om desse videoane ikkje er tenkt nytta i ein norsk samanheng, er problematikken framleis viktig for Amnesty i Noreg, og dei har hatt eigne kampanjar retta mot eit norsk publikum, der mellom anna film har vore nytta i kampanjen for SMS-aktivisme mot tortur. Noko Folkvord reknar som ein stor suksess. På nettsida til Unsubscribe Me vert publikum oppfordra til å ta avstand ved å "av-abonnere på", eller avslutte si tilslutning til, metodane nytta for å forsvare dei i krigen mot terror. Til no har fleire tusen nytta seg av denne protestforma.